Gwiazdozbiór Wielkiej Niedźwiedzicy
Spośród wielu konstelacji gwiazd na niebie, Wielka Niedźwiedzica jest najlepiej znana - choć często nie pod swoją prawidłową nazwą. Wszyscy kojarzymy Wielki Wóz, a nawet potrafimy zlokalizować go na niebie, ale mało kto wie, że jest to część właśnie Wielkiej Niedźwiedzicy. Ten gwiazdozbiór jest bogaty w wiele ciekawych obiektów - nie tylko gwiazdy, ale też mgławice i galaktyki. Warto bliżej go poznać - zwłaszcza wtedy, gdy planujemy obserwacje nocnego nieba.
Wielka i Mała Niedźwiedzica - mitologie z nimi związane
Człowiek już w starożytności oglądał gwiazdy na niebie i to właśnie ten okres w historii ludzkości dał nam wiedzę, z której korzystamy do dziś. Dzięki ówczesnym odkryciom i dokonaniom, kosmos, a raczej to, co prezentuje nam jego sfera niebieska, ma przed nami trochę mniej tajemnic. W ich dalszym odkrywaniu pomagają nam dzisiaj nowoczesne wynalazki, takie jak teleskop czy luneta. Konstelacje gwiazd i znaki zodiaku też zostały nazwane, a także opisane właśnie w starożytności. Człowiek ma w zwyczaju rozpoznawać znajomy kształt w naturalnych formacjach: w skałach, układzie szczytów pasm górskich czy właśnie w gwiazdach. Tym też kierowano się przy nadawaniu nazw gwiazdozbiorom.
Starożytni badacze dopatrywali się w nich często kształtów zwierząt i postaci: prawdziwych i tych pochodzących z mitologii. Stąd wzięła się też nazwa Wielkiej Niedźwiedzicy. Według greckiej mitologii przedstawia ona nimfę Kalisto, w której zauroczył się Zeus. Urodziła mu syna Arkasa i zaraz po tym wydarzeniu zazdrosna Hera zamieniła ją w niedźwiedzicę. Arkas dorastał nie znając swojej matki i wyrósł na zapalonego myśliwego. Pewnego razu spotkał w lesie właśnie Kalisto i już składał się do strzału, ale w ostatnich momencie Zeus przemienił go także w niedźwiedzia i umieścił wraz z matką na niebie.
Układ gwiazd tworzący gwiazdozbiór Wielkiej Niedźwiedzicy
Wielka Niedźwiedzica - po łacińsku Ursa Maior, jest trzecim co do wielkości gwiazdozbiorem na niebie. Kształt niedźwiedzia rozpoznały w nim wszystkie ludy Europy, Azji i Ameryki Północnej. Ten układ gwiazd zdobi niebo północne, a konkretniej okolice północnego bieguna. Około 125 gwiazd konstelacji jest widocznych gołym okiem, a najjaśniejszą gwiazdą jest Alioth, znajdująca się w długim ogonie Wielkiej Niedźwiedzicy. Inne bardzo jasne gwiazdy układu to np. wybuchająca gwiazda zmienna SU UMa, która należy do gwiazd karłowatych, czy też Ksi Ursae Majoris - gwiazda podwójna, do której obserwacji wystarczy niewielki teleskop. Najjaśniejsze gwiazdy w całej Wielkiej Niedźwiedzicy to oczywiście te, które układają się w kształt Wielkiego Wozu. Jest to tak popularny asteryzm, że warto poświęcić mu osobny rozdział.
Wielki Wóz - najlepiej znana część Gwiazdozbioru Wielkiej Niedźwiedzicy
Wielka Niedźwiedzica bywa błędnie nazywana Wielkim Wozem. Zapewne dlatego, że jej najjaśniejsze gwiazdy tworzą bardzo dobrze widoczny gołym okiem asteryzm, a rozpoznanie samej Wielkiej Niedźwiedzicy jest trudniejsze. Warto tutaj nadmienić, że Wielki Wóz nie jest gwiazdozbiorem i nie powinien być tak nazywany. Jest to asteryzm, a więc charakterystyczny układ gwiazd, który stanowi część jednego gwiazdozbioru (jak w tym przypadku) lub jego gwiazdy należą do różnych układów.
Wielki Wóz jest zbudowany z siedmiu najjaśniejszych gwiazd należących do Wielkiej Niedźwiedzicy: to wspomniana już wcześniej Alioth, a także Dubhe, Merak, Phecda, Megrez, Mizar i Alkaid. Alioth, Mizar i Alkaid to dyszel od wozu i zarazem ogon Wielkiej Niedźwiedzicy, kolejne cztery gwiazdy tworzą czworobok wozu i część tułowia.
Inne znane obiekty Wielkiej Niedźwiedzicy
Wielka Niedźwiedzica to nie tylko najlepiej rozpoznawalny asteryzm, czyli Wielki Wóz, ale też inne ciekawe obiekty kosmiczne. Sowa to okrągła mgławica planetarna, której najjaśniejsza gwiazda znajduje się pomiędzy dwoma ciemniejszymi punktami - całość przypomina głowę sowy. Jej masa jest dwa razy większa niż masa naszego Słońca. M101 to z kolei rozbudowana galaktyka spiralna. Jest podobna do Drogi Mlecznej i dwukrotnie mniejsza od naszej galaktyki. Inna galaktyka spiralna - M108, przewyższa natomiast masę słońca 14 miliardów razy. W obszarze Wielkiej Niedźwiedzicy znajduje się o wiele więcej fascynujących obiektów. Oczywiście nie są one widoczne gołym okiem jak Wielki Wóz, ale nie potrzeba zazwyczaj profesjonalnego teleskopu, by móc je oglądać. Często wystarczy nam już mały teleskop, ale musimy wiedzieć gdzie ich szukać.
Kiedy i skąd obserwować Wielką Niedźwiedzicę i Wielki Wóz?
Wielka Niedźwiedzica to bardzo dobry obiekt do obserwacji, ponieważ z Polski możemy ją oglądać przez cały rok. Znajduje się na niebie północnym, w okolicach bieguna. Jej najjaśniejsze gwiazdy, tworzące Wielki Wóz, są świetnie widoczne gołym okiem i nawet laik potrafi zlokalizować je na niebie. Jest to tak łatwe, że bardzo często Wielki Wóz służy za punkt orientacyjny na niebie, dzięki któremu możemy zlokalizować też inne ciała niebieskie. Na przedłużeniu linii łączącej Merak i Duphe znajduje się Gwiazda Polarna, a więc obiekt położony najbliżej bieguna północnego. Pięciokrotne przedłużenie linii, na której znajdują się Megrez i Merak pozwoli nam z kolei odkryć Kastora z gwiazdozbioru Bliźniąt. Oczywiście na przestrzeni roku możemy zaobserwować przemieszczanie się gwiazd na nieboskłonie, dlatego wiosną Wielki Wóz znajduje się najwyżej na niebie, a jesienią jest najbliżej horyzontu.
Bardzo dużo obiektów Wielkiej Niedźwiedzicy jest widocznych gołym okiem lub możemy obserwować je za pomocą amatorskich teleskopów. Podwójna gwiazda Alkor była nawet kiedyś wykorzystywana do testów, podczas rekrutacji do armii napoleońskiej. Swój wzrok sprawdzali też w ten sposób Arabowie i Indianie. Jeśli nie jesteśmy w stanie dostrzec gołym okiem Alkora, to prawdopodobnie nie przyjęliby nas do Armii Napoleona, ale na całe szczęście możemy wykorzystać do tego teleskop. Sprzęt o średnicy 25 cm pozwoli nam obejrzeć też wiele innych obiektów należących do Wielkiej Niedźwiedzicy. Wielki Wóz wskaże nam również inne gwiazdozbiory. Ten obszar nieba bardzo dobrze sprawdza się zarówno w profesjonalnych, jak i amatorskich obserwacjach. Każdy znajdzie tam coś dla siebie.
Zobacz podobne wpisy:
